Sofía Casanova


“La mujer española está borrada de la cosmogonía intelectual de Europa,
cual Atlántida que devoró el mar”

Sofía Casanova
(La mujer española en el extranjero.
Conferencia dada en el Ateneo de Madrid el 9 de abril de 1910)



O nome da escritora Sofía Casanova (Almeiras, Culleredo, A Coruña, 1861) podía ser ben coñecido en círculos literarios galegos –era membro correspondente da Real Academia Galega dende 1906– e madrileños –vivira na capital dende 1875–, pero a popularidade chegoulle polo seu traballo coma correspondente do xornal ABC en Varsovia e Rusia durante a I Guerra Mundial, en San Petersburgo durante a Revolución de outubro de 1917 e de novo en Polonia no período de entreguerras e a II Guerra Mundial.

A afamada Sofía Casanova convertérase en 1953, segundo a xornalista María Luz Morales, “la Ausente, la desterrada” da que nada se sabía: “¿Vive? ¿Ha muerto Sofía Casanova? Hoy lo ignoramos todavía y un telón de lágrimas se opone en esa lejanía impenetrable a todos los otros terroríficos, ‘telones’”. A escritora e xornalista vivía na cidade polonesa de Poznan, onde faleceu en 1958. Pasaran vinte anos dende a súa última visita a España e moito antes da súa morte fora soterrada baixo unha lousa de esquecemento que tanto tempo ía tardar en ser levantada.

Os estudos publicados na pasada década dos noventa por Ofelia Alayeto (Sofía Casanova (1861-1958): Spanish Poet, Journalist and Author. Potomac: Scripta Humanistica, 1992), Olga Osorio (Sofía Casanova. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1997) e Rosario Martínez Martínez (Sofía Casanova. Mito y literatura. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1999) marcaron o inicio da recuperación dun nome que fora varrido por completo da historia da literatura e do xornalismo. A aquelas investigacións pioneiras sumouse no ano 2008 a da profesora Kirsty Hooper (A Stranger in My Own Land. Sofía Casanova, a Spanish Writer in the European Fin de siècle. Nashville: Wanderbilt University Press). Naquela mesma data, cando se cumprían cincuenta anos do falecemento de Casanova, foron reeditados algúns dos seus escritos. A astorgana Akrón publicou En la corte de los zares, La revolución bolchevista e El doctor Wolski, mentres que Sotelo Blanco traduciu ao galego o libro de relatos Exóticas nun volume que recollía asemade unha escolma de textos xornalísticos. A efeméride foi tamén a ocasión na que o Instituto de Estudos Galegos “Padre Sarmiento” organizou en Santiago de Compostela, amais dunha exposición bibliográfica, un ciclo de conferencias sobre a escritora agora reunidas en Vida e tempo de Sofía Casanova (1861-1958). Os textos de Antón M. Pazos, Grzegorz Bak, Kirsty Hooper, Olga Osorio, Carmen Blanco e Mª Rosario Martínez Martínez que inclúe o libro ofrecen novas achegas á obra da escritora galega, ao tempo que invitan a perseverar no estudo de aspectos aínda pouco tratados.

Os xuízos dos especialistas coinciden en sinalar que o xornalismo de Sofía Casanova é a parte da súa obra de maior orixinalidade. Olga Osorio suxire o interese que revestiría unha análise do traballo periodístico de Casanova en relación co doutras mulleres correspondentes de guerra nas mesmas datas e nos mesmos escenarios e apunta os nomes de Rheta Childe Dorr (1868-1948), do New York Mail, Bessie Beatty (1886-1947), do San Francisco Bulletin, e Louise Bryant (1885-1936), que escribía para o Bell Syndicate. Todas, como a galega, traballaron coma xornalistas na fronte oriental durante a I Guerra Mundial e todas cubriron a revolución de outubro de 1917. Pola súa parte, Carmen Blanco analiza a visión que da revolución rusa de 1917 ofreceu Sofía Casanova en 1920 no libro La revolución bolchevista, froito da súa experiencia como correspondente de ABC, e Emma Goldman en My Two Years in Russia, obra que recolle os dez artigos que publicou no xornal neoiorquino The World entre o 26 de marzo e o 4 de abril de 1922. Estudos comparativos como o que ensaia Carmen Blanco debuxan un horizonte de traballo que resulta prometedor.

En efecto, resulta imprescindible analizar e comparar o traballo de Casanova co de outras pioneiras nun oficio eminentemente masculino. Pero, ao mesmo tempo, cómpre reintegrala á xeración de homes que exerceron o periodismo nas mesmas datas que ela. O traballo non resultará doado porque a historia do xornalismo –que segue a ser antes unha historia de xornais que dos periodistas que os fixeron– non ten elaborado algo semellante a un canon. Pero talvez ese intricado camiño permita descubrir que as crónicas de Casanova participan das mellores calidades do xornalismo da súa época e de sempre: a independencia de criterio –Casanova non asume a posición xermanófila de ABC, como non o fixo Azorín nos textos de París bombardeado publicados no mesmo diario–, o antibelicismo, o cultivo dunha perspectiva que non teme ser subxectiva, así como o permanente exercicio de poñer en cuestión a información facilitada polas fontes oficiais –trazos todos que tamén se atopan nas crónicas de Gaziel, correspondente de La Vanguardia durante a I Guerra Mundial–. Só despois de descubrir os paralelismos que a súa obra poida gardar coa dos seus compañeiros, será posible comezar a desvelar a verdadeira orixinalidade da súa obra, os timbres persoais que realmente singularizan a súa voz. Quizais deste xeito a súa figura quede liberada da impostura do exotismo que lle foi atribuído e do vaporoso sentimentalismo de tules na que a envolveron os seus contemporáneos, sementando o menosprezo e mailo esquecemento da súa obra.

Sofía Casanova merece ser recuperada como lección de presente, non en virtude dun exercicio de arqueoloxía que se esgota en si mesmo. Ela, a primeira muller correspondente de guerra da nosa historia, quen tivo a sabedoría de comprender dende as súas primeiras crónicas que o relato da guerra só cabía escribilo a rentes do chan, que era imposible, inútil e inmoral adoptar unha perspectiva estelar, podería sentir descrito o seu traballo nestas frases que escribiu Mercedes Gallego, correspondente de El Correo na guerra de Irak no ano 2003, no libro Más allá de la batalla:

“Pero para que nosotros podamos entender qué es lo que pasa allí cada día hay que meterse en su piel, vivir sus rutinas y su mediocridad humana. No podemos mirarlo todo a vista de pájaro, juzgando como si fuéramos dioses. En lo que a mí respecta, me conformo con ofrecerles esa ventana hacia la vulgar realidad de la vida y la muerte”.


Galegos ao servizo da diplomacia republicana


En xullo de 1936, o político republicano Salvador Etcheverría Brañas foi detido e encarcerado polos sublevados en A Coruña. O primeiro de xaneiro do ano seguinte consegue saír dos cárceres franquistas e fuxir a Lisboa, onde embarcou no buque Iberia rumbo a Cuba. Levaba consigo a memoria dos asasinados: “Los que, con mejor suerte, pudimos alcanzar una triste libertad cruzando la otra orilla del mar, nos impusimos el deber sagrado de luchar incansablemente y sin reposo, hasta restablecer la justicia que tanto anhela España. ¡Mandan los muertos!”. O compromiso cos “hermanos en el ideal, que supieron defender sin claudicaciones una tesis humana” esixía loitar “hasta ganar la batalla decisiva que nos permita reconquistar la República”. Etcheverría Brañas acatou o que sentía como un mandato imperativo e puxo toda a súa enerxía ao servizo da diplomacia republicana. Recrutado polo seu amigo e compañeiro de partido Félix Gordón Ordás, desempeñou durante a guerra civil os cargos de secretario da embaixada española en La Habana, cónsul en Veracruz e encargado de negocios en Santo Domingo e Haití. Sobre as características do traballo dos representantes diplomáticos escribiu:

“En diplomacia el interés de la Nación debe estar condensado en utilizar los esfuerzos de todos los que integran el servicio, sujetos al programa de acción preconcebido, sin tener en cuenta el ejecutor de que su trabajo va a quedar –en la mayoría de las veces– enterrado en el polvo de los archivos del Ministerio, que vale como dejar su gloria en el anónimo”.

O libro Al servicio de la República. Diplomáticos y guerra civil (Ministerio de Asuntos Exteriores y Cooperación-Marcial Pons, 2010) reúne os esforzos dun grupo de historiadores por burlar o destino que Etcheverría Brañas cría reservado aos que loitaron pola República na trincheira da diplomacia. Os autores entraron nos arquivos para desempoar os documentos que testemuñan un labor en gran medida descoñecido e esquecido ata agora, o dos servizos exteriores republicanos entre 1936 e 1939. As iniciativas desenvolvidas nas embaixadas no Reino Unido, Francia, Estados Unidos, Suíza, Checoslovaquia, México e a Unión Soviética son obxecto de estudo, como tamén o é a reconstrucción da base organizativa e persoal da carreira diplomática que levou a cabo o Ministerio de Estado, obrigado polo alcance das defeccións dos funcionarios tralo 18 de xullo.

Augusto Barcia, Eduardo Blanco-Amor, Emilio González López, José Almoina, Ramón Martínez López, Andrés Rodríguez Barbeito, Vicente Gómez Paratcha, Álvaro Fernández Suárez, Alejandro Otero e José Calviño, foron algúns dos galegos que traballaron para a diplomacia republicana durante a guerra civil ou colaboraron con ela. A estes nomes cómpre engadir os de Salvador Etcheverría Brañas e Lois Tobío, que deixaron por escrito as súas lembranzas daquela etapa. Etcheverría fíxoo en Eclipse en España. Apuntes del diario íntimo de un diplomático de la República Española, 1936-19...? (Ediciós do Castro, 1989); Tobío, un dos cinco membros da “promoción da República” que se mantiveron leais a ela, en As décadas de T.L. (Ediciós do Castro, 1994; hai tradución ao castelán das pasaxes que aluden ao seu traballo para o Ministerio de Estado: Recuerdos de un diplomático intermitente, Editorial Dossoles, 2003). Ambos testemuños revisten especial valor por seren moi escasas, segundo lembra Ángel Viñas, as memorias dos diplomáticos daquelas horas.

Etcheverría e Tobío poden non ser máis que unha nota a pé de páxina na historia da diplomacia republicana. Pois ben, confeso a miña especial afección por ese tipo de apuntamentos, que se explica por todas as razóns que debullou Anthony Grafton. Pero, sobre todo, gusto das notas a pé de páxina, porque malia a súa aparencia de rexistro de vanglorias eruditas ou de vertedoiro onde relegar e esquecer miudezas, ás veces, nelas caben os homes e as súas vidas co recordatorio de que a súa historia é o motivo polo que nos interesa a Historia, coa chamada incitante a rescatar a súa biografía das marxes dos libros de Historia.

A memoria lucense de Almoina


O lucense José Almoina foi funcionario de Correos, militante socialista, traballador nos consulados republicanos de distintas cidades francesas durante a guerra civil, exiliado en 1939, tradutor, profesor universitario, e autor de varios libros, algún deles dedicado ó humanista Erasmo de Rotterdam, figura pola que se sentía absolutamente fascinado. Este apresurado retrato non permite adiviñar que Almoina ben podería ser a personaxe dunha novela, quizais dunha novela de John Le Carré. Así o revelou o seu tráxico fin: en 1960, foi asasinado a tiros en México. O sensacionalismo das fotografías que amosaban a súa agonía ilustrou na prensa a noticia do suceso, que era o desenlace dunha trama na que estaba encerellada a política, posto que dende o primeiro momento deuse por seguro que o seu asasinato fora executado por sicarios mandados polo ditador dominicano Rafael Leónidas Trujillo.

En efecto, a arañeira na que ía quedar enredado José Almoina comezou a tecerse durante a súa estadía na República Dominicana, a onde chegou en 1939 formando parte da pasaxe de exiliados republicanos españois do Flandre. Alí exerceu como profesor de historia e de lingua e literatura portuguesas. En 1942 converteuse no preceptor do fillo de Trujillo; dous anos máis tarde, entrou a traballar tamén na Chancelería de Relacións Exteriores. Ó cabo, en xaneiro de 1945, foi nomeado secretario particular do ditador. Velaí está o episodio máis escuro da biografía de Almoina, desempeñando un cargo que a un home da súa biografía, exiliado socialista, debería anoxar.

As versións que o presentan como un renegado dos ideais que profesara, como un colaborador leal de Trujillo, por convencemento ou por cartos, non dan unha explicación satisfactoria ós motivos polos que Almoina marchou do país para instalarse en México, pretextando motivos de saúde, en novembro do ano seguinte ó seu nomeamento e tamén restan calquera importancia ó feito de que, a partir de aquel momento, Almoina dera publicidade a documentadas denuncias contra a ditadura dominicana. Así o fixo a través dun informe confidencial que remtiu en 1947 a distintos gobernos e, dous anos máis tarde, publicando baixo pseudónimo o libro Una satrapía en el Caribe. Historia puntual de la mala vida del déspota Rafael Leónidas Trujillo. Tratábase da máis detallada acusación contra o réxime que vira a luz ata aquel momento, pois faltaban varios anos para que o vasco Jesús de Galíndez publicara un avance de La era de Trujillo, a súa tese de doutoramento.

Nun intento de desmentir as sospeitas de que era o autor de Una satrapía en el Caribe, de burlar as ameazas que o libro lle valeron, Almoina escribiu en 1950 Yo fui secretario de Trujillo. Porque a biografía de Almoina pode ser novelesca, pero non foi unha novela; porque Almoina non podía permitirse xogar a ser o secretario Zagallo, autor dun panexírico do Conde de Abraños que resulta, por obra e ironías de Eça de Queiroz, un retrato absolutamente desprestixiador; Yo fui secretario de Trujillo só podía ser unha haxiografía desmesurada ó gusto do megalómano ditador e esa é a única lectura que admite.

Se gardaba algunha esperanza de que aquel libro lle salvara a vida, se lle cabía algunha dúbida sobre os métodos de Trujillo, a desaparición de Galíndez en 1956 despexounas. Daquela, Almoina remitiu dúas cartas á prensa e ás autoridades mexicanas nas que denunciaba a responsabilidade do réxime dominicano no asasinato de Galíndez e desmentía terse prestado de intermediario da ditadura para subornar ó vasco co fin de que interrompera a súa campaña antitrujillista. Almoina sábese condenado a morte. A sentenza foi executada en 1960.

O nome de José Almoina, que ocupou os rechamantes titulares da prensa mexicana en 1960, era o mesmo que a finais da década dos vinte e con modesta tipografía aparecera nas páxinas do diario El Progreso asinando ocasionalmente algúns artigos. Porque a biografía de Almoina comezou en Lugo, onde nacera en 1903, no número 5 da rúa Emilio Castelar, hoxe chamada do Teatro. Era fillo do doutor Almoina Vigil, o primeiro en dispor de aparato de raios X na cidade, colaborador habitual do xornal La Idea Moderna, e presidente do Círculo de las Artes entre 1909 e 1911. Eugenio Granell contou que unha tía de Castelao foi a madriña de José Almoina. E pouco máis que estes datos anecdóticos, xunto co seu ingreso na masonería en 1928, na loxa Lucus núm. 5, é o que se coñece dos seus anos lucenses. Sen embargo, a memoria de Almoina nunca desapareceu da cidade.

En 1977, Ánxel Fole dedicoulle un artigo no suplemento “Táboa Redonda” de El Progreso, logo incluído en Cartafolio de Lugo. Nel evocaba o seu último encontro co amigo, en Benavente en 1931, e a súa filiación socialista. En efecto, aquela vila zamorana foi un dos seus destinos profesionais como funcionario de Correos, onde casou con Pilar Fidalgo e comezou a súa militancia política. Chegou a ocupar o segundo lugar da lista do PSOE en Zamora nas eleccións de 1933, aínda que non obtivo acta de deputado, pero si foi, con 37.499 votos, un dos compromisarios electos pola provincia de Zamora en abril de 1936 para designar ó Presidente da República. De Benavente fuxiu no inicio da guerra civil, frustrando a súa detención, pero non a da súa muller, encarcerada polos sublevados ata ser canxeada por presos en poder dos republicanos.

De Benavente a Lugo tamén viaxou a memoria de Almoina, portada por Claudio Rodríguez Rubio, quen ía deixala en herdanza ó seu fillo, o escritor Claudio Rodríguez Fer, segundo relata este en O muiñeiro misterioso. Rodríguez Fer reservou un dos capítulos do seu libro O mundo lucense de Ánxel Fole a José Almoina e a el, como a outros lucenses ou cidadáns de Lugo vítimas das tiranías, está dedicada a obra editada pola Galería Sargadelos de Lugo. Precisamente neste lugar Rodríguez Fer presentou o pasado mes de outubro o libro de Xurxo Martínez Crespo, publicado por Edicións A Nosa Terra, que aporta nova documentación e reivindica a figura de Almoina. Para a historia queda a biografía daquel lucense que pagou coa vida a súa oposición a Trujillo; para a especulación novelesca, xa ensaiada por Manuel Vázquez Montalbán nalgunha pasaxe de Galíndez e por Mario Vargas Llosa en La fiesta del Chivo, o momento no que Almoina enxergou o seu destino e as conxecturas sobre se aínda tiña algunha posibilidade de zafarse del.


Unha nai nos cárceres franquistas

O 20 de xullo de 1936, só media hora despois de que Almoina saíra de Benavente, un grupo de falanxistas asaltaron a súa casa, escacharon a súa biblioteca e requisaron o seu arquivo. A súa muller, embarazada de sete meses, quedou baixo arresto domiciliario ata que dera a luz. Nove días despois de facelo foi encarcerada xunto coa súa filla Helena. Da terrible experiencia que Pilar Fidalgo compartiu nunha prisión de Zamora con outras mulleres, entre elas, Amparo Barayón, a esposa de Ramón J. Sender finalmente fusilada, prestou declaración, logo de ser liberada, no Consulado de Baiona o 25 de abril de 1937. Aquel testemuño, integramente reproducido por El Socialista en tres entregas durante o mes de maio, foi a base do libro Une jeune mère dans les prisons de Franco, publicado aquel mesmo ano en París por Editions des Archives Espagnoles cun debuxo de Picasso na capa, e que a londiniense United Editorial traduciu ó inglés en 1939. No septuaxésimo aniversario do inicio do exilio que Pilar Fidalgo compartiu co seu marido e cos seus fillos, Xurxo Martínez Crespo rescatou aquel texto de denuncia.

[Publicado en Trasluz Lukus, núm. 7, verán de 2010, páxs. 79-81]