Caligrafía tremente

 
Onte o xornal La Vanguardia informaba da doazón que acaba de recibir o Museo Pau Casals dunha serie de cartas que o músico escribiu en Prada de Conflent entre 1943 e 1945. A noticia subliñaba, non sen connotar certa sorpresa, que o epistolario revela as penurias padecidas por Casals naqueles anos do seu exilio francés. O seu correspondente era Josep Mercader, un funcionario de aduanas en La Jonquera, que lle axudaba a enviar mensaxes á súa familia en Cataluña, nas que non faltaban os pedidos de artigos de primeira necesidade como arroz, garavanzos ou leite en po.

Moitas veces téñense esquecido os afogos dos expatriados de 1939. Ben é certo que nalgúns relatos autobiográficos pódense atopar detalles da súa odisea, pero incluso neses casos, por regra xeral, os exiliados renunciaron a unha expresión enfática ou ampulosa das penalidades vividas. Nese sentido, Kathleen March, referíndose ás memorias de María Tobío, chamou a atención sobre o inmenso pudor da súa escrita:

Non deixa de narrar cunha cáseque serenidade incríbel os acontecementos, aquelas xa referidas perdas, as separacións, a resistencia, a recuperación da dignidade. Non hai laios nen queixas e se lemos detidamente o que se conta de xeito tan sinxelo ou cun ton tan equilibrado, podemos pasar por alto a seriedade do que estaba a pasar".

En efecto, a sobriedade dos escritos autobiográficos ten contribuído a agochar as extraordinarias dificultades e atrancos que os exiliados tiveron que enfrontar, en especial, no inicio do seu desterro. Parecera, segundo algunhas versións, que o exilio non foi unha experiencia tan dura, que o simple feito de estar lonxe dos aparatos represivos das ditadura abondaba para levar unha vida cómoda, en definitiva, que os exiliados foron uns privilexiados. Dalgún xeito, os propios exiliados contribuíron a que prosperara esta idea. Algunha pista sobre as claves que explicarían as comedidas reservas que observaron ao expresar as dores do desterro atópanse nestas frases de Castelao en Sempre en Galiza:

Moito máis que nós –os que vivimos en América– está sofrindo a xente de Hespaña, que non ten pan, nin roupa, nin sosego, nin liberdade. Calquera dos que viven en cadeas ou dos que agonían perseguidos, teríase por moi feliz o dia que poidese traspor a fronteira hespañola. Millóns de hespañoes están sofrindo máis que nós, envexando a cativa sorte dos desterrados. (Non hai pior desterro que aquel que se sofre no proprio país). Esta é a crúa verdade".

Non foi esta a única ocasión na que Castelao expresou tal idea. Así, nunha carta datada en 1947 e dirixida ao seu curmán Alfredo Somoza, quen acababa de fuxir a Francia despois de máis dunha década agochado en A Coruña, dicía:

"O desterro doi moito; pero eso non é nada comparado co desterro que se sofre na propia terra donde non se pode ver o sol nin se pode vivir e traballar a cara descoberta".

As noticias das dramáticas circunstancias que aturan os que fican en Galicia explica o reparo dos exiliados a cargar de patetismo o relato dos atrancos atopados no exilio, unha “cativa sorte”, pero sorte á fin e ao cabo. Tamén a sensación de que os seus padecementos non foron singulares, senón compartidos por outros moitos, impediulles facer pública exhibición das súas angueiras. Nese sentido, Etcheverría Brañas, resumindo os meses nos que estivo detido polos sublevados antes de acadar a “triste libertad” do exilio, escribiu:

"Mi caso personal no cuenta; no vale la pena de comentarlo. Sufrí, como los demás, todas las vejaciones, todas las injurias, las amarguras y el terror de cuantos tuvimos la desventura de ser prisioneros en la retaguardia de Franco".

Eugenio F. Granell, despois de lembrar que “el exilio no fue un camino de rosas”, senón “algo así como una modesta lotería vital”, engadiu:

"Los contratiempos del exilio se vieron compensados por el disfrute de la libertad y por el estímulo que recibe el espíritu de tan esperanzadora circunstancia. Quienes se vieron forzados a permanecer en la España fascista tuvieron que sobrevivir sometidos a toda clase de vejámenes y desnudos de toda ilusión. La inmensa mayoría de los exiliados no sufrieron tal abuso. Los perseguidos cruelmente en su propia tierra no se vieron asistidos ni por el disfrute de la libertad ni animados por el goce de la esperanza".

As privacións, angustias e inquietudes do comezo do exilio atópanse antes nos seus epistolarios que nos seus propios relatos autobiográficos. Nas cartas do exilio cobra unha expresión máis viva, directa e doente o vivido naquelas datas nas que o único certo era que se clausuraba unha etapa e se abría unha nova cargada de incertezas. Por exemplo, a correspondencia cruzada entre Emilio González López e Luis Jiménez de Asúa resulta un testemuño máis expresivo das adversidades vividas polo coruñés en París en 1939 que as súas propias memorias. Neses documentos queda retratado un home esgotado emocionalmente e queda reflectida, dun xeito descarnado, a peregrinación polas representacións diplomáticas de diversos países na procura dun visado que lle permitira a saída do país, o medo provocado pola política de fustrigazón aplicada pola policía francesa aos refuxiados republicanos españois e a precariedade económica daqueles días. Aquelas cartas demostran a arela de establecerse en Colombia ou México e a absoluta involuntariedade do seu exilio en Estados Unidos, presentado nas súas memorias como un destino desexado e felizmente acadado. Non se trata de que as obras autobiográficas de González López non estean escritas cun afán de fidelidade ás súas lembranzas. É máis razoable sospeitar un reparo a unha descrición que poida ser considerada dramatizada; tamén podería ser, se cadra, que a súa memoria tivera botado no esquecemento algúns episodios, nunha operación que ao cabo proporcionaba orde ao caos que supuña o inicio do exilio e que, á vista de cal fora a súa vida a partir de 1939, confería coherencia ao curso dos acontecementos nun momento no que o home debeu de sentirse arrastrado pola Historia.

Tampouco Castelao foi alleo ás dificultades existentes para conseguir refuxio fóra de España. Nunha carta ao comunista Santiago Álvarez, datada en febreiro de 1940, non maquillaba a súa situación persoal:

"Mi lucha por la vida se va haciendo bastante difícil. Estoy capeando el temporal con un pobre paragüas… Mañana salgo para un colegio de señoritas… en donde daré quince lecciones por cien dólares. Por ahora aun no ha llamado el hambre a mi puerta; pero estoy agotando los recursos que supe guardar (lo que me dieron ahí y aquí). (…) Lástima que esté casi ciego".

O feito de que Castelao desexara instalarse en Bos Aires e que finalmente o conseguira podería facer esquecer esa estación intermedia, unha especie de purgatorio, que foi Nova York. O permiso de entrada en Arxentina fíxose esperar tanto que o galeguista chegou a barallar outras posibilidades, das que o galeguista nunca falou publicamente. Delas queda noticia nunha carta que remitiu en marzo de 1939 ao exiliado lucense Jesús Bal y Gay na que lle solicitaba a súa axuda para obter traballo e residenza en México. Pola súa banda, Bal y Gay atravesaba serias dificultades económicas, traballando en calquera ocupación que lle asegurara uns mínimos ingresos e pasando fame, segundo confesou moitos anos despois:

"Hubo temporadas... Recuerdo que un día no teníamos carne en casa, ni dinero, y nos comimos la carne del gato. [...] Empezamos a ver qué había en la cocina y no había otra cosa que esa carne del gato. Pues bien, nos reímos y nos la comimos… y dejamos sin comer al pobre animal".

A desesperación guía a pluma dos que escriben suplicando axuda dende os países de refuxio nas primeiras horas do exilio que, nalgúns casos, duraron meses. Durísima resulta a lectura das cartas remitidas, entre 1939 e 1940, dende a localidade británica de Norwich e Londres, por Xosé Otero Espasandín a Rafael Dieste e Carmen Muñoz. Nelas hai un repertorio das “constantes humillaciones y desencantos” sufridos; unha descrición das inmensas dificultades económicas, tantas que Norwich está “a una distancia de Londres equivalente a una libra, o sea una distancia geodésica”; e unha constante expresión das arelas de saír “de este estado de interinidad” e instalarse nun país verdadeiramente de acollida. A exacta medida dos padecementos pódese albiscar nestas frases escritas pola súa esposa, Alicia Ortiz Alonso:

"¿Te acuerdas la bomba que cayó en mi casa el 17 de mayo del año pasado? Fue una lástima haber escapado con vida, ¿no crees? Ya que no sucedió no hay más remedio que afrontar las circunstancias".

Todas as dificultades e todos os atrancos materiais, todas as penurias e humillacións foron vividas nun momento de fondo sufrimento espiritual, provocado pola evidencia da derrota da República á que entregaron as súas ilusións e pola que empeñaran os seus esforzos. O 30 de marzo de 1939 Carmen Muñoz, ingresada nun hospital parisiense, escribe ao seu esposo, Rafael Dieste, quen aínda agardaba a reunirse con ela tras conseguir ser liberado do campo de concentración de Saint Cyprien:

"Por la tarde quise leer un periódico para distraerme y encuentro la toma, o la entrega de Madrid con todos los adornos que puede poner a tal noticia un periódico de derechas. Entonces ya no pude más,separé con cólera el periódico y empecé a llorar con todas las ganas. Me rodearon las enfermas que se pueden levantar:

-“Pas de nouvelles de votre mari? Qu’a-t-il dit Mr. le Patron de votre bras?”

Y yo contestaba:

-“Je ne pleure pas pour mon mari ni pour moi. C’est pour les autres; pour tous. C’est pour l’Espagne pour la guerre”.

Y decían:

-“Mais maintenant c’est fini”.

-“Oui, mais mal fini” –decía yo, “Très mal fini. Et le journal dit beaucoup de maensonges, toujours de mensonges”...

Lloraba a todo llorar. Me acosté del todo, me tapé con las sábanas y continué llorando calladita. Una voz me decía:

-¿Lloras por España, por todos o por ti?

Y yo contestaba sinceramente:

-Por España, por Madrid –y revivía todas las escenas de julio, las caras vistas en nuestro viaje del congreso– por todos, sí, y también por mí ¿por qué no? ¿No estoy yo aquí bien chiquita en este momento?".

Era aquel o temido momento, por ela mesma presaxiado, de “¡la angustia de enterarse de todo lo que ha pasado, de los que viven y de los que han muerto!”, o tempo do medo polos amigos e familiares que non saíran de España, dos que ás veces non se tiña noticia: “De los míos no sé nada. Nunca escribí por no perjudicarles”. Máis ou menos polas mesmas datas, Castelao tamén se preguntaba pola sorte dos compañeiros: “Eu andaba e ando apenado lembrándome de vós, de todol-os irmáns que vivían en Barcelona. ¿Salváronse todos? ¿Quedou algún alá? Velahí a door que me rilla dendes que se perdeu Catalunya”. Era chegada a hora de asumir o exilio para aqueles que ían a el, como escribiu Lorenzo Varela, “marcados por el hierro de la derrota, enfermos de lejanía, dolidos de ausencia, tristes por los más alegres recuerdos”.

Os epistolarios do exilio, aquelas cartas de caligrafía tremente, gardan a crúa e explícita verdade de todas as dores dunhas horas tráxicas.