KAFFEKANTATE: Retrato de Luis Bagaría con Castelao ó fondo

Lois Tobío, ó evocar os seus anos de estudante en Santiago de Compostela, lembrou a maioritaria oposición universitaria á ditadura de Primo de Rivera. En claustros e cafés, estudantes e profesores devoraban a prensa que estaba en contra do réxime, nomeadamente El Sol, onde buscaban as firmas de Moreno Villa, Ortega y Gasset y Félix Lorenzo, Heliófilo. Aqueles artigos reflectían e alimentaban o seu propio descontento político, como tamén o facían as caricaturas de Luis Bagaría, sempre na privilexiada primeira páxina do diario madrileño. Cando escribiu as súas memorias, Tobío aínda non esquecera o teimudo exercicio, compartido cos seus compañeiros, de tentar dexergar a críptica mensaxe que se agochaba nos seus “Dibujos para almohadón”. Tratábase de supostos patróns de bordados, xogos de flores, bolboretas, paxariños e arabescos, inocentes en aparencia, pero nos que todos sospeitaban unha tremebunda crítica á ditadura. En efecto, así era, aínda que resultara difícil, cando non imposible, desentrañala. Era a estratexia coa que Bagaría intentaba burlar a censura previa. Con ela e co seu executor, Celedonio de la Iglesia, mantivo un formidable duelo durante anos, adiviñado polo propio Bagaría nunha temperá caricatura de 1923 na que aparecía Don Quixote dicindo aquilo de “con la Iglesia hemos topado, Sancho”. Era evidente o xogo co apelido do censor que, de certo, non se ía mostrar disposto a permitir os que consideraba excesos do debuxante catalán.

Recentemente, en Madrid, foi posible volver a romper a cabeza tentado descifrar a lectura intencionada que propoñían os “Dibujos para almohadón”, porque algúns da serie integraban a magnífica exposición dedicada á obra de Bagaría que organizou a Fundación Mapfre baixo o título Bagaría en El Sol. Política y humor en la crisis de la Restauración. O catálogo editado para a ocasión libéranos a preguiceiros pouco perspicaces de ter que aplicarnos ó traballo de interpretar o que eran verdadeiros xeroglíficos e permítenos gozar dunha escolma representativa da obra do caricaturista entre os anos 1917 e 1931. Agás aqueles “almohadones”, a meirande parte das súas viñetas son unha aberta, directa e transparente crítica á “vella política” da Restauración, en sintonía coas ideas de Ortega y Gasset e co espírito do xornal que a ambos acolleu e que foi fundado por Urgoiti. Pero a filiación orteguiana das ideas de Bagaría, con ser importante, non abonda para explicar toda a súa obra; mesmo subliñar ese aspecto pode esmagar algunhas das súas singularidades ideolóxicas e, dende logo, non permite aprehender a condensación de arte, humor, política e xornalismo que hai no seu traballo.

Bagaría quixo ser pintor na súa xuventude, naqueles días de Els Quatre Gats cando trabou amizade con Ramón Casas, Santiago Rusiñol ou Isidre Nonell. Se cadra a súa indisciplina -chegou a ser preciso encerralo baixo chave para que cumprira a obriga da viñeta diaria- e as servidumes da vida bohemia que arrastrou por cafés e tabernas incapacitábano para ser un pintor dos considerados serios. Ou quizais sería máis atinado pensar que Bagaría chegou ó xornalismo e á caricatura porque entendía, como el mesmo dixo, que “el arte por el arte es una especie de vicio solitario” e porque aspiraba, como soubo ver Jean-Louis Forain, a que o seu traballo fora un axente de transformación da sociedade. O recoñecemento que obtivo non foi empezo para que, nalgunha ocasión, se lamentara de ter traizoado aquela primeira vocación: “¿Pero es que no había en mí algo más que un periodista de la imagen? ¿No había en mí un pintor? ¿No había en mí un estilista de la línea? ¡Oh, el periodismo, el periodismo, la obligación de la caricatura diaria, del comentario burlesco a la necedad del momento!”. Este tipo de declaracións non obstaron para que Bagaría reivindicara o valor da caricatura. Non aceptaba que fora considerada unha traballo menor, porque tiña, para el, “la dignidad de las comedias de Molière”, tratábase de “un arte profundamente humano, que exige todos los recursos y condiciones de las artes plásticas” e algo máis. Para o caricaturismo político, segundo afirmou en 1930, non abondaba con saber debuxar, precisábase, a maiores, calidades que nada tiñan que ver coa técnica e todo cunha peculiar sensibilidade: “Es necesario tener el corazón a la intemperie. Así el corazón del dibujante pasa a ser el corazón del pueblo. De este modo, el dibujante llora cuando llora el pueblo y ríe cuando el pueblo está gozoso”.

Pois ben, ese compromiso co home, baseado nun ideal de xustiza e fraternidade, foi no que militou Bagaría. Del nace a permanente actualidade das súas viñetas, a pesar de estar dedicadas a unha tarefa, en aparencia, caduca como o é a glosa política do día. A crítica á Restauración é, en realidade, unha crítica ós mercadores do poder –naqueles que foron e debuxou Bagaría vemos retratados os que hoxe son- e esa censura é máis corrosiva canto máis se achega ó sufrimento que aqueles inflixen ós máis débiles –os mesmos en tódolos tempos. Este humanismo é que o explica o seu radical pacifismo. A diferenza de moitos intelectuais do primeiro terzo do século XX que xogaron coa idea de que a guerra podía ser un “don do ceo”, Bagaría ve nela o máis fero e brutal atentado contra o home e, xa que logo, as súas caricaturas máis implacables son aquelas que abominan do militarismo, do colonialismo, dos patriotismos belixerantes e da guerra, de tódalas guerras. Un escepticismo piadoso, unha combinación de falta de fe na bestial condición humana e unha aproximación sentimental ás vítimas, guía o seu lapis. Agora ben, esta actitude non impide a Bagaría empregar a súa personaxe Juan Español como espello ante o que obriga a colocarse a unha sociedade que ten que contemplarse tamén nos seus defectos e abulias.

Bagaría foi facendo a súa obra á beira da charca, que nas súas viñetas representa o empantanado lamazal que era a política española da Restauración, ou sentado á sombra da milgrandeira, árbore na que simbolizou a monarquía, mentres agardaba a que os seus froitos maduraran e caeran. A guerra civil tronzou a fe posta na capacidade do seu traballo como axente de cambio social, que quizais quedara fortalecida trala proclamación da II República pola que tanto tiña loitado. Bagaría puido ver e sufrir de preto a guerra e as súas consecuencias, aquelas que obsesivamente denunciara nos seus debuxos. Un dos derradeiros, datado en 1940, o ano da súa morte, foi un autorretrato no que Bagaría chora, mentres sostén diante da faciana unha máscara do teatro clásico rindo. É a plasmación gráfica da grande dor que hai sempre debaixo do humorismo, segundo rezaba a cita de Mark Twain que Castelao colocou ó fronte de Un ollo de vidro.

Bagaría foi un caricaturista co corazón á intemperie, quizais por iso entendeu tan ben a Castelao, a quen debuxou o día da súa primeira intervención parlamentaria co corazón esgazado e sangrante polo seu pobo, condenado á emigración; e a quen caricaturizou en 1936, en vésperas da guerra que ía levar a ámbolos dous debuxantes ó exilio, cun corazón na man. Non era posible mellor retrato do galego, nin tampouco maior eloxio.