Arquitectos e peóns, escritores e xornalistas

Rousseau escribiu nunha carta a un dos seus amigos de Xenebra: “Velaí estades, señores, convertidos en autores de periódicos. Eu declárovos que o voso proxecto non merece o que vós; teño a mágoa de ver homes feitos para levantar monumentos contentarse con levar materiais e arquitectos facerse peóns. Que é un libro periódico? Unha obra efémera, sen mérito e sen utilidade”. Rousseau, fillo do século XVIII, expresaba nestes termos o seu fondo desprezo pola prensa, en realidade, patrimonio común dos ilustrados franceses e que estes deixaron en herdanza ós intelectuais e escritores que, a partir de aquela e, sobre todo, dende finais do século XIX, se asomaron ás páxinas dos xornais.

Sendo estudante na Barcelona de principios do século XX, Josep Pla publicou os seus primeiros textos na prensa. Ó que parece, gustaron tanto ós asiduos do Ateneo que lle lanzaron unha pregunta, case unha proposición indecente: “Por que non se dedica vostede ó periodismo…? De xeito provisional, dende logo…”. A apostila dío todo: o xornalismo só podía ser unha ocupación interina, pasaxeira e sempre que fora empregada como trampolín para unha carreira respectable e seria, a literaria. Unha vez acadado un nome, unha firma, o máis razoable era desertar das galeras do xornalismo. Esa foi, máis ou menos, a recomendación que Azorín fixo a Corpus Barga en 1937: “Vostede ten frescura escribindo e trazos orixinais. Como que é unha pena que non escriba outra cousa a máis de xornalismo!”. Pola súa parte, Manuel Azaña doeuse de que Pérez de Ayala non vivira consagrado á escritura de novelas: “Ese periodismo, ese periodismo literario. Por qué ten que absorber ós que serven para cousas mellores!”.

Os escritores alugaron as súas plumas ó periódico persuadidos de estar desbaratando o talento do arquitecto nun traballo para o que abondaba a cualificación dun peón, coa convicción de que ese traballo menor consumía o tempo e distraía as forzas que precisaban para levantar monumentos ou, dito doutro xeito, para o cultivo de disciplinas e xéneros de suposto maior alento e enxunlla e, dende logo, maior prestixio. Dicíanllo os outros e así o crían eles mesmos.

Agustín Calvet, Gaziel, anotou ó repasar a súa vida profesional: “Eu coido que nacín sendo escritor. Se a sorte me fora propicia penso que podería ter escrito obras importantes, quizais algunha gran obra –novela, ensaio, teatro, historia”. Estaba convencido de compartir o destino do seu mestre Miquel de los Santos Oliver: unha sorte de inapelable fatum obrigara ós dous a mutilarse a si mesmos, impoñéndolles a renuncia á literatura e forzándoos a resignarse ó xornalismo. Non hai dúbida de que Gaziel tamén falaba de si mesmo cando, referíndose a Oliver, afirmou ter a máis firme convicción de que había unha “perda irreparable” no feito de que aprazara primeiro e ó cabo deixara sen cumprir a súa vocación como crítico literario e historiador, por facer a crónica do último discurso de Maura ou do escándalo parlamentario do momento.

Clemente Cimorra, xornalista exiliado en 1939, reparou no vencello de amor e odio existente entre os escritores e o periodismo: “Os mesmos que o deostaban non desdeñaron, chegada a ocasión, colaborar na prensa”. Á pregunta de por qué serviron ó xornalismo se entendían que demandaba un traballo tan esixente e esterilizador contestaron todos con case idéntica fórmula: o periodismo era, segundo Gaziel, a “literatura que dá para vivir”, “o calvario destinado ós intelectuais pobres da pobre España”. Unamuno tentou xustificar a súa intensa presenza nos xornais con aquilo de que “aínda que eu e os meus fillos non xantamos do que a pluma me produce, ceamos diso”. Pódese reprobar o mal gusto do sentimentalismo que supón incluír unha alusión á súa prole, pero iso non debe esborrallar a verdade que agochaba a afirmación.


Pola súa parte, Wenceslao Fernández Flórez lembrou: “Aparecín no xornalismo tan á forza como un confeiteiro desempregado pode aceptar traballo nun forno de pan”. Advírtase que, nunha metáfora semellante á dos arquitectos e os peóns de Rousseau, o confeiteiro múdase en panadeiro. O motivo que dá o coruñés para esa conversión, xa coñecido e que soa a ladaíña ben aprendida, é que aspirando a converterse en escritor “nos periódicos gáñase, pouco ou moito, algúns cartos dende os primeiros días”. Mesmo un xornalista tan alleo a veleidades literarias como Julio Camba, ó evocar os inicios da súa carreira, afirmou: “Custábame escribir. Facíao forzado pola necesidade, sen ningunha satisfacción, para que o periódico non me cortara os medios de subsistir”. Tense subliñado que con estas palabras Camba desacralizaba o tópico da vocación literaria, cando, en realidade, contribúe a consagrar o tópico da involuntariedade da dedicación periodística. De facer caso a estas declaracións, semellaría que ninguén quería ser xornalista no primeiro terzo do século XX, xusto cando a prensa española viviu a súa Idade de Ouro grazas á prosa de tantos colaboradores que se instalaron en aluvión nas súas páxinas e ó traballo dun grupo non máis cativo de xornalistas que teimaron en modernizar e dignificar a profesión.

Poucos de todos eles estiveron dispostos a admitir publicamente que a prensa lles proporcionaba moito máis que certa solvencia económica. José María de Salaverría si e, en 1927, recordaba que o periodismo “outorga tamén ó contado o éxito”. Poderían non dicilo en voz alta, pero sabían que o recoñecemento público obtido polo seu nome literario debíase, antes que á súa obra publicada en libro, ó feito de frecuentar as páxinas dos xornais. Ademais, un falso pudor fixo que tamén foran raros os casos dos que confesaron que chegaron á “praciña intelectual” que era, segundo Ortega y Gasset, o periodismo, seducidos pola posibilidade de influír na sociedade, sobre todo nunha época, o primeiro terzo do século XX, no que aínda estaba intacta a fe no poder transformador da palabra.

Os escritores temeron –e temen– chamarse periodistas, non vaia ser que os confundan co "repórter, unha especie de axente iletrado que carrexa noticias”, como caracterizaba Chaves Nogales a unha figura que daba por desaparecida dende os comezos do século XX, seguramente nun intento de ennobrecer a súa propia traxectoria e profesión. Obsesionados pola inconsistencia do soporte no que escribían, tamén estaban preocupados por non seren considerados máis que escritores de circunstancias, encadeados ó comentario efémero e perecedoiro do cotián.

Aqueles primeiros profesionais da escritura deixaron en herdanza todos estes proídos a aqueles que hoxe estampan a súa firma nos periódicos. Non debeu de gañar o xornalismo tanta consideración social como profesión e aínda menos prestixio como xénero, cando hogano segue sendo moeda común que adoiten a reivindicarse antes como escritores que como xornalistas. Participan do prexuízo, de raizame ilustrada, de que o periodismo é un xénero menor. E é difícil calcular canto hai de mesquindade naqueles que din entregar un esforzo menor ó xornalismo, que lles da un salario, unha firma e mesmo certa sensación de proximidade ó poder, ou canto de arrogancia e soberbia nos que se cren, aínda que xamais o confesen francamente, arquitectos metidos a peóns.

Lecer, Galicia Hoxe, 11 de novembro de 2007.

Café e xornais

Non resulta doado, por non dicir imposible, facer unha historia de Europa que prescinda do Café, ese local onde se degusta a infusión do mesmo nome e que durante máis de dous séculos foi unha verdadeira institución social, política e literaria. Así o cre George Steiner, quen recordou que o Café foi “un lugar para a cita e a conspiración, para o debate intelectual e para o chisme, para o flâneur e para o poeta ou o metafísico co seu caderno”. Steiner esquece que probablemente os primeiros en tomar asento no Café e os seus máis asiduos clientes foron os xornalistas.

Tampouco Antoni Martí Monterde, na súa recente Poética del Café, un suxestivo ensaio sobre a importancia destes espazos na modernidade literaria europea, concede moita atención a outros xornalistas que non sexan Addison e Steele, que fundaron o periódico The Spectator nas coffeehouses londinienses do século XVIII, e Mariano José de Larra, quen se instalou nas mesas do Café de Venecia ou nas do Príncipe para escribir, algo que, no Madrid do XIX e como el mesmo dixo, era tanto coma chorar. E, non obstante, é absolutamente inconcibible unha historia do xornalismo que prescinda do Café. Tan difícil resulta dilucidar se tería sido posible o xornalismo sen o Café coma se podería ter existido o Café sen o xornalismo, ata tal punto están trabadas a historia das dúas institucións, creacións ambas da burguesía e do liberalismo.

O Café foi, dende o seu mesmo nacemento, un lugar de intercambio de noticias e rumores. E nel, por suposto, líase e comentábase a prensa. As autoridades axiña comprenderon que esta práctica era certamente subversiva e chegaron a prohibila en distintos países e momentos, como en España, cando se pretendeu evitar que circularan noticias sobre a Revolución Francesa. Mesmo antes de que triunfaran as revolucións liberais, o Café xa funcionaba como un ámbito de sociabilidade ó servizo da heterodoxia, no que se discutían e enfrontaban distintas opinións políticas. Coa liberdade de imprenta que España estrea en 1808, son lexión aqueles que fundan xornais que difundiron un “liberalismo de café”, segundo anotou Menéndez Pelayo. O diagnóstico do polígrafo era certeiro e o espanto co que o adobiaba, coherente co seu porfiado conservadorismo. Non é casualidade que algúns periódicos da época levasen na súa cabeceira a marca daquela relación, como o titulado El Duende de los Cafés; tampouco que algúns daqueles papeis adoptaran unha redacción en forma de diálogo, creando a ficción dun faladoiro. O liberalismo e a prensa contemporánea nacen e medran ó abeiro do Café e tamén á súa calor, literalmente, porque estes locais serviron de refuxio ós que fuxían dunhas casas, en xeral, inhóspitas e frías.

Os xornalistas atoparon no Café, especie de parlamento minúsculo, un miradoiro dende o que contemplaron e retrataron a sociedade do seu tempo. Se o xornal, como sinalou Corpus Barga, é “un manómetro da tensión pública”, o mellor lugar para tomar o pulso á opinión foi, durante moito tempo, o Café. Os xornais foron escritos nos Cafés e non só deste xeito simbólico. Moitos xornalistas instaláronse a cotío nas súas mesas para escribir os textos que, máis tarde, os cuartilleiros ían recoller para levar ó prelo. E así, nalgúns dos seus escritos, detrás dun punto e aparte, cabe sospeitar unha longa pausa para a conversa que interrompe a redacción dun texto, logo retomada, ás veces, con cansazo e perdendo un pouco o fío, outras, con ideas novas que se toman prestadas da charla. Eran textos escritos baixo os efectos moderadamente excitantes da cafeína, subministrada polo café con leite que se facían servir acompañado por media torrada. Ben é certo que sempre houbo disidentes do café, partidarios de beberaxes máis fortes: exótica era a mediados do XIX a afección de Ortega y Munilla á cervexa e excesivo, segundo os maledicentes, o gusto de Mariano de Cavia polo viño. Faltaba aínda moito para que correra o whisky nas redaccións, cos seus inevitables efectos na prosa periodística.

O Café, que no noso maxín sempre aparecerá representado con paredes vestidas de espellos, cadeiras tapizadas de veludo vermello un pouco desgastado e o fume da nicotina atafegando o ambiente, foi, pois, o escenario da vida xornalística española durante décadas e tamén o tema de centos de artigos que poderían compoñer unha voluminosa antoloxía. Julio Camba, nacido nun Café e que debía ó Café o mellor do seu espírito, segundo dixo del Ramón Gómez de la Serna, foi máis alá: ademais de escribir en abondosas ocasións sobre estes locais, atopou neles unha preceptiva para o seu traballo. “A música de café –pódese ler nun artigo seu de 1913- debe ser unha cousa así coma a literatura de café; é dicir, coma a literatura de periódico: fácil, amena e dixestiva. Un pouco mellor que o café; pero nunca completamente xenial. Debe acompañar a conversación sen interrompela, e non debe expresar xamais grandes ideas, porque as grandes ideas están fóra de lugar no café”. Son estas unhas frases que valen por todo un curso de redacción periodística.

Segundo Camba, “os cafés deben ser amenos e os periódicos, entretidos”. A afirmación está datada no momento no que foi perceptible o declive do Café político, xusto ó mesmo tempo –e non por casualidade- que entraba en decadencia o xornal político, ampuloso e pretensiosamente grave, para facerse informativo e entreter doutro xeito o lecer dos lectores. A transformación era, en realidade, o inicio dunha agonía. A morte do Café foi tamén a morte dunha forma de facer xornalismo. Ou quizais foi ó revés. Fora como fose, antóllasenos difícil saber se aquel pasado romántico do Café e do xornalismo merece ser lembrado coa mesma nostalxia que provocou, cando botou o peche o madrileño Café de Platerías, a proposta –non atendida- do profesor José Altabella de trasladar a un museo o velador no que Cavia escribiu tantos dos seus artigos.

Iso si, nada ten que ver coa nostalxia por aquel pasado o desexo de que as cafeterías e bares de Lugo, a cidade onde nacín, sigan poñendo a disposición dos seus clientes a prensa do día, un costume xa perdido en tantas outras cidades. Sería lamentable que un futuro discípulo de Ánxel Fole tivese que escribir –como el o fixo no seu Cartafolio, por certo, mentres bebía un café descafeinado e unha copa de coñac- un catálogo de cousas xa desaparecidas pertencentes a un Lugo vello e que, entre elas, tivese que incluír o pequeno pracer de tomar un café en calquera dos establecementos da Praza Maior mentres se bota unha ollada ó mundo a través das páxinas dun xornal. Ese discípulo deberá anotar –así o faría o seu mestre- que no Café do Centro, polo ano sete, o café custaba pouco máis dun euro.


Lecer, Galicia Hoxe, 4 de novembro de 2007.

Caco, cuco, faquín, bibliopirata

Os xornais andan a voltas coa historia do ladrón da Biblioteca Nacional. Pero eu xa perdín o interese por ela, que nunca estivo relacionado coas consecuencias políticas do episodio, senón coa personalidade do ladrón. As primeiras noticias falaban da desaparición dun conxunto de valiosas láminas con ilustracións cartográficas que foran subtraídas dunha sala accesible só ós investigadores. Daquela cabía preguntarse quen era aquel douto ladrón e que irrefreable e escuro ímpeto levouno a cometer o roubo. Podíase sospeitar dun ávido bibliófilo que era quen de enfrontar os riscos da tarefa con tal de saciar un incontrolado impulso de posesión duns documentos polos que acaso viña devecendo dende moito tempo atrás e que debían de ter para el un valor e un significado sobranceiros. Quizais deseñara coidadosamente o seu plan ou se cadra fora nunha arroutada cando levou a cabo o espolio, aproveitando unha ocasión propicia e inesperada. Fantasiamos co momento en que saíu da biblioteca sabéndose dono do prezado ben e xogamos a imaxinar a ansiedade que tería que dominar antes de poder gozar en soidade del.

De seguida fomos informados de que para apoderarse do seu botín tivo que mutilar dez libros antigos, entre eles unha edición da Cosmographia de Ptolomeo. E este dato comezou a desmontar as nosas fantasías, coas que casaba mal un impenitente bibliófilo capaz de danar o obxecto da súa paixón. A nosa inxenuidade perdeu xa toda coartada ó destaparse que o móbil do roubo era económico e que, de feito, algúns dos mapamundis foron axiña vendidos en Sidney e Nova York. Foi deste xeito como o extraordinario caso do ladrón da Biblioteca Nacional, convertido en tal por unha desordenada bibliofilia, veu a ser a vulgar historia dun caco ilustrado, pero caco, no fin de contas.

Quedaba así desactivada calquera posibilidade de certa simpatía polo ladrón, como a que inspirou a Unamuno Bartolomé José Gallardo, aínda hoxe recordado, amais de pola súa relevancia como liberal exaltado na primeira metade do século XIX e como escritor de talento satírico vertido en panfletos e papeis periódicos, pola súa desmedida “afección” ós libros alleos. “¿Ajenos?”, puxo en dúbida Unamuno, “más bien de libros mostrencos, de libros sin verdadero dueño, de libros que andaban perdidos por archivos y bibliotecas. Y así como creemos que el violín debe ser del que mejor lo sepa tocar, algo parecido creemos respecto del libro. Son los bibliopiratas los que impiden que ciertos libros se pierdan”. Para Unamuno, este traballo salvador era o que redimía a Gallardo dos seus pecados como destro espoliador de bibliotecas públicas e privadas. Agora ben, como no pecado adoita ir a penitencia, non está escrito o que debeu de sufrir cando o 13 de xuño de 1823, fuxindo do avance das tropas da Santa Alianza, perdeu os seus manuscritos e mailos tesouros bibliográficos reunidos empregando mil enxeñosas mañas. Tampouco está escrito, nin explicado, como o personaxe, precedido sempre pola súa fama de “caco, cuco, faquín y bibliopirata”, como lle chamou Estébanez Calderón, chegou a ser nomeado bibliotecario das Cortes de Cádiz, cargo que volveu a ocupar intermitentemente coincidindo con distintos momentos de goberno liberal. Era como darlle as chaves do ceo ó mesmo demo.

Dende aquel día de San Antón en que tivo que chorar a perda da súa biblioteca, tentou refacela. De calquera libro ou manuscrito raro que atopaba, el aseguraba que tiña pertencido á súa biblioteca, co que agrandaba a súa lenda ou simplemente xustificaba novos furtos. A morte sorprendeuno en 1852 na viaxe de regreso de Valencia, a onde se trasladara coa intención de mercar unha biblioteca. Segundo Menéndez Pelayo, Gallardo morreu “impíamente, como había vivido”. Non sabemos se don Marcelino se refería ó acérrimo anticlericalismo deste heterodoxo ou se quizais lle constaba ó documentado polígrafo que Gallardo non logrou facerse coa colección de libros, pero que aproveitou a ocasión para, fiel á súa reputación ata o derradeiro momento, arramplar con algún cobizado volume. Si sabemos que os materiais reunidos durante unha vida dedicada ó ladroízo serviron para a publicación, en 1863, dun Ensayo de una biblioteca española de libros raros y curiosos, recoñecido como un fito da historiografía literaria e cultural.

Quen non gusta dos contos de piratas? Será por iso que a historia garda memoria deste cuco de Gallardo, mentres relega a unha gris posición a outro bibliotecario das Cortes, Ortiz de Burgos, que desempeñou o cargo nos días da II República e que aparece evocado nas memorias de Emilio González López como un home de paz en guerra con aqueles que esquecían devolver os libros que tomaban prestados. Por motivos políticos –era un home de ideas conservadoras- e polo celo posto no seu traballo –o que amolaba a máis dun lector-, no inicio da guerra civil foi perseguido por unha comisión depuradora, creada no Congreso, que pretendía afastalo do seu posto. González López lembrou que a súa intervención foi decisiva para evitalo, o que era tanto como salvar a Ortiz de Burgos das patrullas que andaban á procura dos inimigos da causa republicana e, de paso, algúns libros da institución das gadoupas dos piratas que a frecuentaban. A González López doeríalle saber que non se salvaron as coleccións de Pravda e Izvestia dos anos trinta. Cóntame a cronista parlamentaria María Antonia López Cano que a biblioteca do Congreso non garda hoxe aqueles xornais soviéticos ós que se tiña subscrito por indicación do deputado coruñés, quen os empregaba para estudar ruso, lingua que chegou a dominar ata o punto de facer algunha tradución. Descoñecemos se aqueles periódicos foron obxecto da rapina dalgún descendente de Gallardo, dunha purga franquista ou se pasaron a engrosar os fondos da hemeroteca doutra entidade.

Falta o desenlace da historia do ladrón da Biblioteca Nacional. Temos o crime, aínda non o criminal –en liberdade, cando escribo- e xa se está a falar do castigo. Polo de agora, en Arxentina só está imputado por un delito menor de venta de bens alleos que non o levaría ó cárcere. En calquera caso, esta sería mil veces preferible á condena decretada por unha inscrición na biblioteca dun mosteiro barcelonés: “Para aquel que roba, o pide prestado un libro y a su dueño no lo devuelve, que se le mude en sierpe en la mano y lo desgarre. Que quede paralizado y condenados todos sus miembros. Que desfallezca de dolor, suplicando a gritos misericordia, y que nada alivie sus sufrimientos hasta que perezca. Que los gusanos de los libros le roan las entrañas como lo hace el remordimiento que nunca cesa. Y que cuando, finalmente, descienda al castigo eterno, que las llamas del infierno lo consuman para siempre”. Maldición arrepiante que podería adoptar a Biblioteca Nacional para tentar protexer o seu patrimonio, aínda que sospeito que tería escasa forza amedrentadora e disuasoria tanto para bibliopiratas da liñaxe do erudito Gallardo, coma para biblioclastas da estirpe do ladrón dos mapamundis de Ptolomeo. Uns e outros non son supersticiosos. Ou si, pero cadansúas supersticións son ben distintas ás invocadas por aquela espantosa imprecación contra os cucos cacos.

Lecer, Galicia Hoxe, 28 de outubro de 2007.

O vicio do xornalismo e da historia

En 1990, cando estaba comezando os meus estudos de xornalismo, Claudio Rodríguez Fer animoume a ir entrevistar a Borobó. Moi aplicada, lin algúns dos seus últimos artigos, recollín certos datos da súa biografía, preparei unhas poucas preguntas e merquei a miña primeira gravadora. Aprestada con esta pobre equipaxe, fixen a entrevista. Porque Raimundo García Domínguez, Borobó, aceptou converterse nun sufrido entrevistado que contestou con paciencia ás miñas torpes preguntas e desbaratou xenerosamente comigo a súa memoria de xornalista.

Daquela andaba a publicar os primeiros volumes dos Papeles de Borobó nos que recollía unha escolma dos seus escritos xornalísticos que el, con envexable sentido do humor, chamaba Corpus Boroborum. Vendo o plan de edición destes libros, chamoume a atención que gran parte deles estiveran dedicados á historia e pregunteille de onde viña ese interese. Borobó, que a esas alturas xa debía de estar avisado das miñas ignorancias, ficou calado uns intres, de seguro sorprendido pola nova mostra de inxenuidade. Finalmente respondeu, quizais sen fe en que a súa entrevistadora entendera moito, que se doía de non ter cultivado todo o que quixera esa afección pola historia e engadiu, apuntando ós vínculos que para el eran evidentes: “o xornalismo é a historia de cada día”. O mellor que puiden resumín a nosa conversa e o resultado foi publicado en El Correo Gallego. Alí quedou o rastro da miña estrañeza polo senlleiro caso de quen conxugaba dúas vocacións que eu cría que eran incompatibles e excluíntes.

A miña vocación tiña que ver cunha pregunta polo presente e a resposta prometíama o xornalismo. A historia era unha distracción todo o amena que se queira, pero unha distracción á fin e ó cabo, porque me apartaba da miña preocupación pola actualidade. Como o xeofísico do exemplo que Marc Bloch pon na súa Apoloxía para a historia, estimaba, atendendo só ós miriámetros, máis determinante a influenza da lúa que a do sol sobre a Terra. Aínda non comprendera que a eficacia dunha forza non se mide só pola distancia. Non son capaz de datar o momento en que me decatei de que todas as preguntas polo presente condensábanse nunha soa: por que? Quizais foi daquela cando advertín que o sol é indispensable para a vida terrestre, malia a distancia que nos separa del; se cadra daquela comezou a esvaecerse a tallante e rotunda separación que eu establecía entre o xornalismo e a historia.

No mellor xornalismo, di Ryszard Kapuscinski en Os cínicos non serven para este oficio, amais dunha descrición do acontecemento, aparece a explicación do por que do sucedido, das causas e precedentes. A crónica periodística precisa, pois, da historia, como advirte o xornalista polaco, quen foi especialmente sensible a esa esixencia pola súa formación como historiador. Kapuscinski afirmou que todo xornalista é un historiador, estuda a historia no momento mesmo do seu desenvolvemento e, xa que logo, require a sabedoría, os coñecementos e maila intuición do historiador. Mesmo fixo a provocadora confesión de que na súa maleta de correspondente no estranxeiro viaxou sempre un exemplar das Historias que escribiu, hai dous mil cincocentos anos, Heródoto, a quen consideraba un mestre capaz de ditar leccións válidas para o seu traballo diario.

Aquela moza que entrevistou a Borobó percorreu un longo camiño ata facer a obvia descuberta de que só podemos comprender plenamente o presente á luz do pasado. Pero o traxecto talvez preparouna tamén para entender cabalmente a Edward H. Carr cando insistía en que o pasado só resulta intelixible á luz do presente ou a John Lewis Gaddis cando defende que é o historiador o que impón o significado ó pasado e non á inversa. A historia que me interesa é a que xorde como resposta ás preguntas e inquedanzas do presente, que pescuda no pasado para atopar claves que permitan unha comprensión máis fonda do que somos hoxe. Disque o historiador belga Henri Pirenne, nunha viaxe a Estocolmo, quixo que a súa primeira visita na cidade fora ó recentemente estreado edificio do concello. Xustificando a súa decisión, dixo: “Se eu fora un anticuario só me gustaría ver as cousas vellas. Pero son un historiador e por iso amo a vida”. Os historiadores que conseguen seducirme son os que, lonxe de converterse en anticuarios que amorean erudicións en balde, constrúen o seu relato despois de mirar ó seu arredor e iso, aínda que non se faga explícito, proporciona sentido ó seu traballo e unha singular elegancia ós seus xuízos.

Marc Bloch cría tan inútil aspirar a entender o presente ignorando a historia coma teimar en comprender a historia se non se sabe nada do presente. Ese diálogo entre o presente e o pasado é esencial no traballo de xornalistas e historiadores. Os xornalistas non poden prescindir da historia, parece claro. Os historiadores non poden prescindir do xornalismo, o que non sempre resulta tan evidente. Non digo con isto que os papeis amarelados que gardan as hemerotecas poidan ser unha das fontes manexadas polos profesionais da historia, como de feito o son dende hai tempo. Refírome á necesidade de que os historiadores, que en moitos casos adoitan a mirar por riba do ombro ós xornalistas, cobren conciencia de que as preguntas que guían os seus estudos nacen –deben nacer– das preguntas que fai a nosa sociedade ó pasado e que esas preocupacións son reflectidas e, ás veces, creadas pola crónica periodística de cada día. Dándolle a volta á frase de Kapuscinski, voume a atrever a dicir que todo historiador é un xornalista.

Cando din por rematada a miña entrevista a Borobó, este regaloume un dos seus libros cunha dedicatoria na que expresaba o seu desexo de que o “ vicio do xornalismo” non me abandonara endexamais. Lamento ter desaproveitado algunha ocasión posterior para facerlle saber que persevero no vicio do xornalismo, que hoxe se confunde co vicio da historia. O que, de certo, nunca atoparía é a decisión para dicirlle que á moza que o entrevistou gústalle crer que está curada dalgunhas das súas ignorancias e de todas as inxenuidades, grazas a esas escolas de escepticismo que son o xornalismo e a historia.

Lecer, Galicia Hoxe, 21 de outubro de 2007.

Retrato de Luis Bagaría con Castelao ó fondo


Lois Tobío, ó evocar os seus anos de estudante en Santiago de Compostela, lembrou a maioritaria oposición universitaria á ditadura de Primo de Rivera. En claustros e cafés, estudantes e profesores devoraban a prensa que estaba en contra do réxime, nomeadamente El Sol, onde buscaban as firmas de Moreno Villa, Ortega y Gasset y Félix Lorenzo, Heliófilo. Aqueles artigos reflectían e alimentaban o seu propio descontento político, como tamén o facían as caricaturas de Luis Bagaría, sempre na privilexiada primeira páxina do diario madrileño. Cando escribiu as súas memorias, Tobío aínda non esquecera o teimudo exercicio, compartido cos seus compañeiros, de tentar dexergar a críptica mensaxe que se agochaba nos seus “Dibujos para almohadón”. Tratábase de supostos patróns de bordados, xogos de flores, bolboretas, paxariños e arabescos, inocentes en aparencia, pero nos que todos sospeitaban unha tremebunda crítica á ditadura. En efecto, así era, aínda que resultara difícil, cando non imposible, desentrañala. Era a estratexia coa que Bagaría intentaba burlar a censura previa. Con ela e co seu executor, Celedonio de la Iglesia, mantivo un formidable duelo durante anos, adiviñado polo propio Bagaría nunha temperá caricatura de 1923 na que aparecía Don Quixote dicindo aquilo de “con la Iglesia hemos topado, Sancho”. Era evidente o xogo co apelido do censor que, de certo, non se ía mostrar disposto a permitir os que consideraba excesos do debuxante catalán.

Recentemente, en Madrid, foi posible volver a romper a cabeza tentado descifrar a lectura intencionada que propoñían os “Dibujos para almohadón”, porque algúns da serie integraban a magnífica exposición dedicada á obra de Bagaría que organizou a Fundación Mapfre baixo o título Bagaría en El Sol. Política y humor en la crisis de la Restauración. O catálogo editado para a ocasión libéranos a preguiceiros pouco perspicaces de ter que aplicarnos ó traballo de interpretar o que eran verdadeiros xeroglíficos e permítenos gozar dunha escolma representativa da obra do caricaturista entre os anos 1917 e 1931. Agás aqueles “almohadones”, a meirande parte das súas viñetas son unha aberta, directa e transparente crítica á “vella política” da Restauración, en sintonía coas ideas de Ortega y Gasset e co espírito do xornal que a ambos acolleu e que foi fundado por Urgoiti. Pero a filiación orteguiana das ideas de Bagaría, con ser importante, non abonda para explicar toda a súa obra; mesmo subliñar ese aspecto pode esmagar algunhas das súas singularidades ideolóxicas e, dende logo, non permite aprehender a condensación de arte, humor, política e xornalismo que hai no seu traballo.

Bagaría quixo ser pintor na súa xuventude, naqueles días de Els Quatre Gats cando trabou amizade con Ramón Casas, Santiago Rusiñol ou Isidre Nonell. Se cadra a súa indisciplina -chegou a ser preciso encerralo baixo chave para que cumprira a obriga da viñeta diaria- e as servidumes da vida bohemia que arrastrou por cafés e tabernas incapacitábano para ser un pintor dos considerados serios. Ou quizais sería máis atinado pensar que Bagaría chegou ó xornalismo e á caricatura porque entendía, como el mesmo dixo, que “el arte por el arte es una especie de vicio solitario” e porque aspiraba, como soubo ver Jean-Louis Forain, a que o seu traballo fora un axente de transformación da sociedade. O recoñecemento que obtivo non foi empezo para que, nalgunha ocasión, se lamentara de ter traizoado aquela primeira vocación: “¿Pero es que no había en mí algo más que un periodista de la imagen? ¿No había en mí un pintor? ¿No había en mí un estilista de la línea? ¡Oh, el periodismo, el periodismo, la obligación de la caricatura diaria, del comentario burlesco a la necedad del momento!”. Este tipo de declaracións non obstaron para que Bagaría reivindicara o valor da caricatura. Non aceptaba que fora considerada unha traballo menor, porque tiña, para el, “la dignidad de las comedias de Molière”, tratábase de “un arte profundamente humano, que exige todos los recursos y condiciones de las artes plásticas” e algo máis. Para o caricaturismo político, segundo afirmou en 1930, non abondaba con saber debuxar, precisábase, a maiores, calidades que nada tiñan que ver coa técnica e todo cunha peculiar sensibilidade: “Es necesario tener el corazón a la intemperie. Así el corazón del dibujante pasa a ser el corazón del pueblo. De este modo, el dibujante llora cuando llora el pueblo y ríe cuando el pueblo está gozoso”.

Pois ben, ese compromiso co home, baseado nun ideal de xustiza e fraternidade, foi no que militou Bagaría. Del nace a permanente actualidade das súas viñetas, a pesar de estar dedicadas a unha tarefa, en aparencia, caduca como o é a glosa política do día. A crítica á Restauración é, en realidade, unha crítica ós mercadores do poder –naqueles que foron e debuxou Bagaría vemos retratados os que hoxe son- e esa censura é máis corrosiva canto máis se achega ó sufrimento que aqueles inflixen ós máis débiles –os mesmos en tódolos tempos. Este humanismo é que o explica o seu radical pacifismo. A diferenza de moitos intelectuais do primeiro terzo do século XX que xogaron coa idea de que a guerra podía ser un “don do ceo”, Bagaría ve nela o máis fero e brutal atentado contra o home e, xa que logo, as súas caricaturas máis implacables son aquelas que abominan do militarismo, do colonialismo, dos patriotismos belixerantes e da guerra, de tódalas guerras. Un escepticismo piadoso, unha combinación de falta de fe na bestial condición humana e unha aproximación sentimental ás vítimas, guía o seu lapis. Agora ben, esta actitude non impide a Bagaría empregar a súa personaxe Juan Español como espello ante o que obriga a colocarse a unha sociedade que ten que contemplarse tamén nos seus defectos e abulias.

Bagaría foi facendo a súa obra á beira da charca, que nas súas viñetas representa o empantanado lamazal que era a política española da Restauración, ou sentado á sombra da milgrandeira, árbore na que simbolizou a monarquía, mentres agardaba a que os seus froitos maduraran e caeran. A guerra civil tronzou a fe posta na capacidade do seu traballo como axente de cambio social, que quizais quedara fortalecida trala proclamación da II República pola que tanto tiña loitado. Bagaría puido ver e sufrir de preto a guerra e as súas consecuencias, aquelas que obsesivamente denunciara nos seus debuxos. Un dos derradeiros, datado en 1940, o ano da súa morte, foi un autorretrato no que Bagaría chora, mentres sostén diante da faciana unha máscara do teatro clásico rindo. É a plasmación gráfica da grande dor que hai sempre debaixo do humorismo, segundo rezaba a cita de Mark Twain que Castelao colocou ó fronte de Un ollo de vidro.

Bagaría foi un caricaturista co corazón á intemperie, quizais por iso entendeu tan ben a Castelao, a quen debuxou o día da súa primeira intervención parlamentaria co corazón esgazado e sangrante polo seu pobo, condenado á emigración; e a quen caricaturizou en 1936, en vésperas da guerra que ía levar a ámbolos dous debuxantes ó exilio, cun corazón na man. Non era posible mellor retrato do galego, nin tampouco maior eloxio.



[Castelo, por Bagaría (1931)]




[Castelao y Bagaría, "el caricaturista salvaje", dialogando (1936)]


Lecer, Galicia Hoxe, 14 de outubro de 2007.

Retrato de Luis Bagaría con Camba ó fondo



Estamos advertidos por Celestino Fernández de la Vega de que o humor, fenómeno verdadeiramente escorregadizo, é resistente a toda definición. Malia o aviso, despois da visita en Madrid á exposición recentemente dedicada ás caricaturas que Luis Bagaría publicou no xornal El Sol entre 1917 e 1931, non podemos deixar de preguntarnos polo segredo do humorismo do debuxante catalán. Na procura dalgunhas respostas, coido que pode ser de axuda seguir a suxestiva intuición de Moreno Villa, quen, en 1920, cría ver emparentados a dous humoristas coetáneos, Luis Bagaría e Julio Camba.


Bagaría naceu en Barcelona en 1882; Julio Camba, en Vilanova de Arousa en 1884. Ámbolos dous prestaron as súas armas ó xornalismo madrileño e incluso as caricaturas de Bagaría e os artigos de Camba chegaron a coincidir nalgún momento nas páxinas de La Tribuna e durante toda unha década nas de El Sol. Hai na obra dos dous celebrados humoristas, nos recursos e estratexias dos que botaron man un e outro, certas semellanzas. E, ó tempo, unha radical singularidade destilan as viñetas do catalán e os textos do galego.


Antóllasenos que a eficacia expresiva do trazo minimalista do lapis de Bagaría, preocupado por captar os atributos esenciais, obsesionado por conseguir que “una sola línea nos dé el espíritu del personaje”, ten moito que ver coa concisión descritiva da pluma de Camba, sabedor tamén de que o certeiro esbozo dun xesto pode dar o carácter enteiro dunha personaxe. Nun dos seus artigos, Camba replica ós que o acusan de non ocuparse máis que de detalles sen importancia, como a calva de Gómez ou o chaqué de Pérez: “A mí no me interesa tal calva ni semejante chaqué. Yo quiero conocer precisamente a Gómez y a Pérez. Pero es que muchas veces Gómez no es más que una calva, y Pérez no es más que un chaqué. Pérez, cuando cuelga su chaqué, no existe”.


Para Camba o mellor retrato é a caricatura ou, mellor dito, o único retrato posible é a caricatura: “El retrato tiene que ser siempre una caricatura”, porque “en cada uno de nosotros yo creo que ha habido originariamente un tipo ideal del que nosotros no somos nunca más que la caricatura”. Pola súa parte, Bagaría preguntouse: “¿Quién sabe si un elemento caricaturesco no es la levadura de la mayor parte de las obras de arte geniales, principalmente del retrato?”. A pregunta, por suposto, era puramente retórica. Para o debuxante a aparencia é reveladora da identidade: “Yo siempre he pensado que los hombres deben tener su fisonomía interior en armonía con la exterior”. Consideraba imposible forxarse unha fisionomía interior sen esforzo que, ó cabo, remata por converterse en expresión, traducíndose na superficie material. Do mesmo xeito, para Camba hai unha equivalencia absoluta entre o físico e a moral dos homes, como demostra, por exemplo, cando fixa a súa atención na coxeira de Romanones na que vía representada toda a graza, toda a malicia e toda a picardía da política española.


Estas e outras semellanzas entre Bagaría e Camba non teñen moito de particular, porque como nos ensinou Fernández de la Vega, “os humoristas teñen unha chea de procedementos constantes e comúns”. Así, quizais o mellor camiño para tentar dexergar o segredo do humor de Bagaría sexa prestar antes atención ás diferenzas con Camba que ós posibles paralelismos. O que singulariza as viñetas do catalán é esa certa sensación de calidez que abrolla delas. A súa crítica á política da Restauración pode ser desapiadada, implacable, sobre todo cando se achega ós padecementos que ese sistema inflixe os máis débiles. Daquela, a frialdade da aceda crítica queda temperada pola tenrura coa que trata ás vítimas do sistema. Esa achega ós que padecen non é frecuente nos artigos de Camba. Iso explica a frialdade do seu humorismo que, en máis dunha ocasión, foi cualificado de “intelectual”, que ven a ser un xeito de referirse á súa falta de paixón no tratamento de calquera tema. Esa especie de impasibilidade e imparcialidade non se atopa en Bagaría.


A paixón que Bagaría verte nas súas viñetas nacía da fe que tiña na capacidade do seu traballo como axente de transformación da sociedade. Bagaría exerce a crítica convencido de que contribuirá a pór fin ós abusos. Só en xullo de 1936, a poucos días da sublevación militar que iniciaría a guerra civil, esa fe no seu labor derrubouse. Daquela publica unha viñeta na que se podía ver un paxariño nun xardín, estampa clásica dos seus “Dibujos para almohadón”, e, no medio, o cartel “No funciona”. As súas viñetas non funcionan no ambiente de crispación e enfrontamento que se estaba a vivir. Bagaría decátase da inutilidade do seu traballo, como aquel Larra que blasfemaba e maldicía, exactamente cen anos antes, no delirio filosófico da Noiteboa de 1836, ó reparar que toda a súa obra non era máis que unha morea de palabras que ninguén escoitaba e, xa que logo, que nada podía cambiar.


A esa comprensión Julio Camba chegara moitísimo tempo antes. En 1906, publica “Yo y mi sirviente”, unha reescritura do artigo larriano “Yo y mi criado”. Naquel texto Camba facía profesión de fe na que el chamaba a triste filosofía do efémero, compartida polo xornalista que colle a pluma para escribir o seu artigo despois de que o do día anterior fora esquecido, sen deixar ningunha pegada nos lectores e na sociedade, e polo mozo que agarra a vasoira para varrer cada día. Camba declárase, así, consciente da intranscendencia absoluta, total do seu labor. Ese fondo escepticismo non era unha pose, era o sincero e temperán convencemento que explica a frialdade do seu humor.


Do sabio escepticismo de Camba e da ilusionada inxenuidade de Bagaría nace o mellor das súas respectivas obras. Nesas actitudes cremos albiscar, co permiso de Celestino Fernández de la Vega, parte do segredo do humor dun e doutro.


[Camba, visto por Bagaría]



Lecer, Galicia Hoxe, 7 de outubro de 2007.

Baden-Baden

Corpus Barga asegurou, sen demasiada convicción, que foi o político Francisco Silvela quen pronunciou, por vez primeira, a coñecida frase sobre o verán na capital española: “Madrid en verano y sin familia, Baden-Baden”. A sentenza, como todas as que se fan célebres, non ten unha única atribución, senón que foi adxudicada ó suposto enxeño de moitos outros. Nada importa quen poida presumir da paternidade da comparación da cidade do Manzanares coa estación balnearia alemá; tampouco que unha indisimulada mostra de orgullo castizo inspirara a frase, porque esta converteuse antes no consolo daqueles que se vían obrigados a ficar en Madrid durante a época estival que nunha incitación a desistir de facer planes para fuxir da cidade durante a abafante fogaxe do mes de agosto. Nos anos finais do século XIX e primeiros do XX, os que podían, trasladábanse durante as vacacións estivais a poboacións costeiras do Cantábrico. “De San Sebastián a Santander –escribiu tamén Corpus Barga- se extendía el veraneo de primera”, e esas dúas cidades, en concreto, gozaban do prestixio que lles proporcionaba o feito de seren elixidas pola familia real para pasar os meses de estío. A prensa da época adoitaba enviar a elas a algún xornalista que, como os que hoxe chegan cos calores propios da estación a Palma de Mallorca, Marbella ou Sotogrande, tiña a misión de escribir sobre “un tema tan inconsútil como el veraneo”. A cita é de Wenceslao Fernández Flórez quen tivo que enfrontarse a esa rutina periodística nos inicios da súa carreira.

Foi no mes de agosto de 1917 cando recibiu o encargo do xornal madrileño para o que traballaba, ABC, de viaxar a Santander e Donostia. A experiencia foi o inicio da forxa do seu inconfundible estilo periodístico, porque daquela aparcou a ampulosa e pretensiosamente solemne prosa que cultivaba: “En presencia del trivial fenómeno del veraneo –lembrou el mesmo-, vi cuánto había de ridículo en aquella competencia lírica de los cronistas frente a temas tan superficiales, y opté por aplicar a estos una expresión sin solemnidad, más divertida y punzante, caricatural”. O coruñés asociou o descubrimento do humor como un dos resortes fundamentais da súa obra periodística a aquela experiencia como correspondente estival, ás crónicas escritas aquel verán: “Fueron las que me abrieron bruscamente el camino y las que me enseñaron el mío”.

O artigo que inauguraba a serie e que permite facerse idea do ton de toda ela estaba dedicado á choiva que cae en Santander á chegada do cronista. O efecto humorístico conséguese a partir da idea de que é a propia cidade a que está a provocar as torrenciais chuvieiras coa pretensión de convertelas en reclamo turístico. O humor e maila implícita reflexión sobre os esforzos da cidade por dar publicidade os seus encantos e xustificarse como destino turístico salvan o artigo de converterse nunha peza do peor costumismo sobre un tema, o das inclemencias climáticas, recorrente na prosa periodística daqueles xornalistas estivais. Cómpre lembrar que só dende catro anos antes, cando a familia real estreara o pazo da Magdalena, Santander facía a competencia a Donostia como capital do veraneo monárquico. Naquel primeiro artigo, Fernández Flórez descubre pois que a pretensión de Santander de emular e rivalizar coa cidade vasca pode dar moito de si e non dubidará en explotalo.

Donostia si tiña a tradición turística á que aspiraba Santander. Quizais por iso, o traballo do cronista aínda era máis difícil nesta cidade. Fernández Flórez sabía que a novidade dos seus artigos non podían ser os asuntos tratados, porque a praia da Concha, o casino ou as pulgas que martirizaban ós turistas, formaban parte do trillado repertorio do perfecto cronista donostiarra e das expectativas dos lectores. Así, o coruñés toma eses temas como escusas para realizar exercicios de estilo. Fernández Flórez foi relevado en setembro por Julio Camba, enviado polo mesmo xornal coa mesma misión que aquel. Camba sabe que a cidade ten unha ducia de temas literarios que, ademais, xa foron tratados polo seu compañeiro e aplicándolles un humor que el mesmo manexa con mestría. Minte cando di nun artigo que chegou a pensar en tornar a Madrid tras comprobar que non quedaban crónicas por facer. Nun verdadeiro tour de force, Camba vai escribir non o seu artigo sobre o casino da cidade, senón que lle vai dedicar ata sete textos, incluídos case todos en La rana viajera. E aínda que é ben sabido que as comparacións son odiosas, Camba gaña, na miña opinión, a un Fernández Flórez fresco, pero cun estilo aínda por madurecer que, ás veces, parece asemellarse ó de Luis Taboada en Portugal en broma. En calquera caso, unha estraña nostalxia dun pasado non vivido sentimos ó pensar naqueles tempos nos que a lectura da prensa deparaba eses duelos entre dous formidables xornalistas e deles consigo mesmos. Só coñezo Baden-Baden por fotos do seu pasado máis glorioso, así que non me atreverei a dicir que Madrid, este verán, Baden-Baden. Agora ben, o certo é que as temperaturas foron moito máis soportables do habitual, pero, a cambio, a prosa periodística dos correspondentes estivais foi máis abafante, plúmbea e aburrida que nunca. Xa se sabe: cando non hai temas orixinais, nótase máis a falta de estilo. Grazas que xa está aquí o outono, aínda que non faltará quen nos espete o artigo das castañeiras madrileñas.

Lecer, Galicia Hoxe, 30 de setembro de 2007.