O exiliado da rúa Vaugirard (I)


As pedras de París, ennegrecidas polo verniz que os séculos pousaron nelas, erguéndose sobre o rebumbio e as paixóns da cidade, eran para Manuel Azaña a metonimia dunha civilización da que se consideraba fillo espiritual. Chegar a París, como fixo por vez primeira en 1911, proporcionáballe a morna sensación de abeirarse ao lume do fogar materno:

"En un día brumoso, fresco y gris, he pisado las calles de la gran ciudad, después de una ausencia que parecía irremediable y eterna. Con llegar he abierto un paréntesis en mi destierro. Ya no tengo que correr el mundo (física o mentalmente) buscando las aventuras. Estoy en el hogar común, en la casa materna, que a nadie niega un sitio junto al fuego. Descansemos al calor de esta llama".

Azaña confesaba sentirse desterrado lonxe de París, a cidade que –inevitable non sinalar o paradoxo– acollera a tantos exiliados españois da época contemporánea, a cidade que –imposible non advertir o designio– ía selo destino de posteriores vagas de exiliados, a máis importante delas a partir de 1936 . Resulta desacougante a lectura daquel artigo cando sabemos que a súa vontade descritiva –“España es el tablero de una tragedia”– entrañaba una predición; cando somos capaces de dexergar que o desterro ía tornarse un concepto inútil para metáforas espirituais e ser preñado polo rotundo e corpóreo significado que só teñen as palabras vividas, padecidas; cando intuímos a sacudidura, o estrañamento de tantos que ían converterse en exiliados na mesma cidade que antes da guerra sentiron como un lar espiritual .

Foi aquel o caso de Santiago Casares Quiroga? Era a súa biblioteca, na que a lingua e a literatura francesas ocupaban un espazo sobranceiro , o anaco dunha patria das ideas? Aquela colección de libros era un bálsamo para certa señardade intelectual? Permitíalle acaso habitar na rúa Panadeiras un país que non tiña bandeira nacional e que ficaba simbolizado na cidade de París? Como foi vivir exiliado en París para quen antes, talvez, se sentiu exiliado de París?


1. REDUCIDO AO SILENCIO.


O 16 de febreiro de 1950, véspera da morte de Casares Quiroga, El Socialista, a publicación do PSOE e da UGT no exilio, incluía o extracto dunhas recentes declaracións realizadas ao diario belga Le Soir polo presidente do goberno vasco no exilio. Nelas José Antonio Aguirre lembraba algúns episodios anteriores á sublevación militar de 1936 en España e como, a través do alcalde da localidade navarra de Estella, tivera noticia de certos movementos do xeneral Mola que suxerían a posibilidade dunha intriga contra a República. Para Aguirre, non cabía dúbida de que se estaba a tramar un golpe militar e acudiu decontado a advertir ao presidente do goberno quen, segundo este testemuño, exteriorizou a súa incredulidade botándose a rir . Catorce anos despois do inicio da guerra civil continuábase culpando a Casares Quiroga dunha exasperante pasividade ante as insistentes noticias que circulaban sobre a preparación dun levantamento contra a República; o político era cualificado coma un inane e seguía apandando coa inmensa responsabilidade derivada. A subsistenza do reproche, a publicidade que seguía tendo e mailo eco teimoso que lle estaba reservado no futuro permite ilustrar en que medida, segundo apuntou Manuel Andújar, os días da II República foron contemplados no exilio, e máis alá da primeira hora da diáspora, como un “pretérito imperfecto (imperfecto en el sentido latino, gramatical: inacabado). Imperfecto también, ¡ay!, en el otro sentido”. Ao informar das declaracións de Aguirre, El Socialista reflectía a vixencia dunha opinión amplamente compartida; ao omitir nas vindeiras edicións a noticia da morte do político coruñés, manifestaba a incapacidade para borrar o estigma sequera no momento das exequias. Daquela, mesmo os seus propios correlixionarios de Izquierda Republicana en México non fixeron máis que inserir na publicación que lles servía de portavoz unha breve nota sobre o seu falecemento . A necrolóxica tiña un frío ton informativo. A estricta enumeración dos distintos cargos políticos que asumira estaba exenta de calquera consideración gabanciosa. O caso resulta máis significativo do que puidera semellar a primeira vista se temos en conta que a mesma edición dedicaba varias páxinas a Marcelino Domingo co gallo do undécimo aniversario da súa morte e que a publicación adoitaba lembrar cada ano o falecemento de Manuel Azaña con grandes titulares. Os tres políticos que a principios de 1934 fusionaron os seus respectivos partidos para dar lugar a Izquierda Republicana ían recibir, nesta e en futuras ocasións, moi desigual trato por parte do xornal. Contrastará fortemente o esquecemento e menosprezo da figura de Casares coa puntual glosa e reivindicación das personalidades e legados políticos dos outros dous fundadores do partido.

Casares Quiroga tivo oportunidade de comprobar como a mirada retrospectiva sobre a historia recente traducíase no perenne e acusatorio recordo das súas responsabilidades ou, no mellor dos casos, nun silencio que estaba ben lonxe de expresar indulxencia ou respecto. Outros políticos daquela xeración que entregaron os seus esforzos á tarefa de construír a II República tamén foron alcanzados polas críticas, pero, entre todos eles, poucos padeceron o asañamento de que foi obxecto a figura de Casares. Algúns, sentíndose inculpados polos xuízos alleos e quizais tamén pola propia conciencia , teceron nas súas memorias, artigos ou epistolarios unha xustificación. Precisamente o intento de exculparse ante a historia constituiría, para Carlos Seco Serrano, o primeiro impulso da escritura autobiográfica dende a data inaugural da historia contemporánea española:

"El odio desatado por la catástrofe de 1808 se cebó en algunas figuras visibles, buscando culpables; y no sería la última vez en nuestra historia contemporánea, porque la guerra de la Independencia llevaba larvada la contienda civil que se hizo endémica entre nosotros en cuanto acabó aquella. Son precisamente esas figuras las que, más tarde o más temprano, se esforzarán en pergeñar su defensa ante sus enemigos y perseguidores, pero en especial ante España y ante la Historia".


Non foi ese o caso de Casares Quiroga, quen desbotou a posibilidade de deixar por escrito a súa versión dos acontecementos. Non sería este un caso singular e, na procura dunha explicación para tal actitude, Juan Marichal anotou:

"El silencio del desterrado liberal, su voluntad de llevarse consigo al más allá sus recuerdos de carácter histórico, ¿no proceden acaso de su constante afán por reducir este último cuarto de siglo al vacío de ‘unos mal llamados años’, de su resistencia a admitir que la historia no se detuvo en aquel trágico invierno de 1939?
O sea que, en el caso de los desterrados “profesionalmente” políticos, la reserva memorialista es uno de los diversos mecanismos autodefensivos de la persona paralizada dentro de un pretérito concluso [...]".


Imposible coñecer as razóns do silencio de Casares Quiroga, pero hai constancia de que foi froito dunha decisión ben cavilada, posto que chegou a rexeitar un cheque en branco que recibiu acompañando unha oferta para escribir as súas memorias políticas . Quizais unha pista fundamental para descifrar o porqué daquela decisión ofreceuna a súa filla María Casares:

"Papá xa non facía parte do goberno daquela República na que deixara os seus folgos, todo o seu afervoamento, a súa mocidade e a mellor parte de si. Porque quería armar ao pobo nas primeiras horas da sublevación militar, virase forzado a ‘dimitir’; e por razóns... de Estado, por mor da súa amizade con Azaña, e por circunstancias que prohibían toda escisión entre aqueles que defenderan as liberdades de España, foi reducido ao silencio e aceptou ficar para sempre como un exemplo de capitulación ou de incapacidade.
A pesar de todo, pouco tempo despois da súa pretensa dimisión, o pobo entraba pola forza nos arsenais de Madrid para se armar só. Demasiado tarde, quizais, na confusión, e mal.
No mesmo momento, mamá, que percorría a cidade de parte a parte, visitando os lugares que adoitaba visitar, axexando nos ollos ou na boca dos comerciantes, dos coñecidos, dos amigos ou inimigos, os sinais irrefutábeis da deshonra que batera na casa, volvía coas mans baldeiras. Durante aqueles días, ao menos, a todo o mundo lle importaba ben pouco a situación; só meu pai ficaba tocado para sempre. E mentres el collía o camiño da serra como simple miliciano, mamá dispúñase a axudar nun hospital [...]".

Se cadra foi así; talvez un acusado sentido da lealdade cos amigos, cos compañeiros, coas institucións republicanas e coa causa da liberdade impediulle falar, talvez entendeu que defenderse das aldraxes e a deshonra danaría, no momento máis inoportuno, ás persoas, á República e aos principios que animaran a súa vida; talvez foi o 18 de xullo cando tomou a irrevogable decisión de calar, de gardar un silencio que cría elocuente dabondo, de que foran os seus actos os que falaran por el. E o que fixo daquela foi vestir o mono de miliciano e marchar á fronte de guerra na serra de Guadarrama, onde un espectador, Mariano Ansó, lembrouno movéndose coma un “autómata, buscando, como se dijo, la muerte”. Diego Martínez Barrio, pola súa parte, describiu a un Casares “abrumado por la magnitud del fracaso, actuando de miliciano suicida”. Non deixou Madrid por Valencia, tal e como fixeron outros axiña, e tampouco a España republicana por Francia , malia o perigo que correu a súa vida, o seu feble estado de saúde, as preocupantes informacións que recibía sobre a sorte da súa filla Esther, prisioneira dos sublevados en A Coruña, e as malas noticias sobre a marcha da guerra . Casares, esmagado física e animicamente, non se sumou á deserción doutros que, segundo o entendía Azaña, “tenían con la República la obligación de servirla hasta última hora, y conmigo la de acompañarme mientras estuviese en pie”. Casares cumpriu ambas obrigas e cumpriunas ata a última hora, segundo reclamaba a lealdade ao compañeiro e á República e, quizais tamén, a propia conciencia, que sinalaba erros e impuña, antes que amañar unha xustificación, a terminante obriga de non esquivar as consecuencias que alcanzaban traxicamente ao país e, nel, á súa propia filla.

0 comentarios: