Sinto amolar o lecer dos lectores deste suplemento chamando a súa atención sobre dous recentes acontecementos editoriais: a publicación do terceiro e derradeiro volume de Archipiélago Gulag de Alexandr Solzhenitsyn e do primeiro dos seis tomos dos Relatos de Kolimá de Varlam Shalámov. Son estes dous clásicos da literatura sobre os campos soviéticos de concentración e traballo escravo, un asunto que semella pouco axeitado e ata manifestamente desagradable como entretemento dominical. Mesmo a invocada escusa da novidade editorial parece non ser tal se, ás présas, só lembramos que as primeiras edicións mundiais de ambos os dous libros datan da década pasada dos setenta. Cómpre, xa que logo, salientar que nunca antes se publicara o texto íntegro en castelán de Archipiélago Gulag, labor que por fin culmina agora Tusquets. Tamén é pertinente non esquecer que aquí houbo que agardar ata 1997 para ler Relatos de Kolimá, iso si, nunha edición incompleta, amais de esgotada dende hai moito. É, pois, motivo de celebración que Minúscula dea comezo ó seu anunciado proxecto de publicar todo o ciclo e de facelo respectando a estrutura que o seu autor lle deu orixinariamente.O libro de Solzhenitsyn e mailo de Shalámov chegan, non diremos que tarde, pero si con varias décadas de atraso. Poderá atribuírse a un capricho dos fados que a edición destas obras coincida neste momento, pero resulta imposible atribuírlle ó azar o longo purgatorio que padeceron, compartido por un terceiro e imprescindible testemuño do Gulag, o debido a Gustaw Herling e titulado Un mundo á parte. A primeira edición do libro, en inglés e con limiar de Bertrand Russell, foi do 1951. En balde foron as xestións de Albert Camus encamiñadas cara a publicación por Gallimard da obra, que tivo que durmir o soño dos xustos ata 1985, cando foi traducida ó francés. A primeira edición española, de Turpial-Amaranto, é do ano 2000. Reprimo a tentación de encher de exclamacións estas últimas frases para non ser redundante, porque as datas non están erradas e son dabondo elocuentes.
Dirase que nos setenta e oitenta, con outras preocupacións sociais e políticas máis perentorias, as editoriais españolas adiaron a tarefa de publicar os relatos do Gulag. E será certo, pero a demora prorrogouse varias décadas máis, revelando que non puido ser allea á inercia silenciadora imposta por unha sorte de censura ideolóxica exercida por aqueles sectores da esquerda intelectual e política europea que non tiveron reparos, cando menos, en ser indulxentes co pretendido paraíso do proletariado, cando máis, en alzarse como os seus defensores. Esa esquerda que mirou para outro lado mentres se amoreaban as probas, algunhas achegadas ben cedo, de que aquel edén era, en realidade, o inferno, ía quedar despoxada de toda coartada. Iso non ocorreu no 1956 cando o hipócrita de Jruschov leu diante do vixésimo Congreso do PCUS a súa denuncia –axiña filtrada á prensa estranxeira– dos excesos das purgas stalinistas, senón no 1973 cando Solzhenitsyn deu ó prelo Archipiélago Gulag. Entón derrubouse o “muro parisiense”, por dicilo empregando a expresión coa que Jorge Semprún sinalaba a capital francesa como o epicentro do terremoto desencadeado pola aparición do libro.
Detrás de Solzhenitsyn chegou Shalámov. Os dous viñan reclamar, dalgún xeito, un exame de conciencia por parte daqueles que contribuíran a manter a mentira do totalitarismo soviético como verdade hexemónica entre a intelectualidade europea de esquerdas. Porque nin os comunistas nin os seus compañeiros de viaxe se amosaron dispostos a compracer esa demanda motu propio, semellaba chegado o momento de pedir contas que, por certo, non se pediron, como se bota de ver polo prestixio indemne dos que exerceron de apóstolos da Unión Soviética. Só así pode entenderse que inda hai ben pouco o británico Martin Amis, en Koba el Temible. La risa y los Veinte Millones, estimara pendente de resposta a pregunta, dirixida ó seu pai biolóxico e ós seus pais intelectuais, sobre os motivos polos que despoxaron ás vítimas do totalitarismo do fouce e do martelo da dignidade fúnebre que si lles concederon ás vítimas do totalitarismo da cruz gammada.
Xa que non se autoriza a pedir contas, polo menos haberá de ser concedido o permiso para rastrexar a herdanza desa “asimetría da tolerancia” da que fala Amis e que con-sente, segundo lembra el mesmo, que poidamos rir con chistes sobre Stalin e que o riso quede conxelado se o protagonista do conto é Hitler, ou que explica que todo o mundo oíra falar de Auschwitz e Belsen, de Himmler e Eichmann e ninguén saiba nada de Vorkutá e Solovetski, de Yeyov ou de Dzeryinski. Idéntico mecanismo fai posible que os turistas –tal e como fixo notar Anne Applebaum no limiar da súa historia do Gulag- merquen na ponte de San Carlos en Praga insignias da URSS que exhiben sen escrúpulos nas lapelas, mentres a eses mesmos turistas e ó mundo enteiro anoxa que un príncipe británico luza unha esvástica. Ó mesmo repertorio de síntomas pertence a evidencia de que a cultura popular occidental, en gran medida grazas ó cine e tamén ó xornalismo, estea inundada de imaxes do Holocausto e carecente dunha icona simbólica de igual forza do Gulag.
Todos estes son, antes que nada, os vestixios dunha intelixencia que tivo claro que o nazismo non era só unha fe pagá, senón a mesma encarnación do demo; constitúen os indicios da vixencia do legado dun pensamento que, ó tempo, defendeu que o pobo escollido como posuidor da fe verdadeira era a URSS. A conclusión que agromou destes presupostos foi que os campos de exterminio formaban parte esencial da natureza satánica do nazismo, pero que o Gulag era só un pecado, non a proba da falsidade ou da índole demoníaca do credo soviético. Esa idea foi gravada no noso cerebro social e fica agochada, pero indeleble, nalgún recuncho del. Quizais por iso conveña lembrar que os campos de concentración nazis e soviéticos non poden ser desvencellados dos réximes políticos que os pariron.
Como ben predica Imre Kertész, hai que refugar, por fondamente triste e estéril, o exercicio de avaliar se a ración de pan era máis cativa en Ravensbrück que nalgún dos campos do Gulag, de comparar o martirio inflixido en Mauthausen e Kolimá ou de confrontar a inxustiza intrínseca de Dachau e Recsk. Pero é indispensable admitir que Auschwitz é tan consubstancial ó nazismo coma o Gulag o é ó sistema soviético. O xuízo non procura substituír o mito de Auschwitz, así escollido e recoñecido pola nosa sensibilidade e a nosa cultura, senón garantir precisamente a súa eficacia como símbolo de todos os campos de concentración. Pois ben, para consolidar a súa universalidade mítica e simbólica precisa incluír o Gulag, só así poderá fecundar –como desexa Kertész– a conciencia europea e dotala dunha sólida reserva moral.
Insisto en pedir desculpas por interromper o lecer deste domingo con estas cuestións, pero precisaba reconstruír un contexto no que ler os Relatos de Kolimá que merquei esta mesma semana nunha gran librería de Madrid. O contexto suxerido pola devandita librería impedíame entender nada, porque a obra de Shalámov foi colocada nos andeis, non de literatura estranxeira, de política ou de historia contemporánea, nin sequera nos de arqueoloxía, senón nos de literatura de viaxes. Rigorosamente certo.
Imaxe: Foto de Gulag, de Tomasz Kizny, por cortesía de Galaxia Gutenberg / Círculo de Lectores.
Lecer, Galicia Hoxe, 25 de novembro de 2007.
0 comentarios:
Publicar un comentario